Инсайдты бақылауды жүзеге асыру

Осы жылдың үшінші тоқсанының нәтижелері бойынша Еуропа мен Солтүстік Америка нарықтарындағы жаңалықтар, өкінішке орай, елеулі оң перспективалардың үмітін ақтамады. Соған қарамастан, сарапшылар Қазақстанның мұнай және банк секторларындағы кәсіпорындардың жыл нәтижелері бойынша дивидендтер төлеуін болжайды. Ал осындай жағдайда бізді қазақстандық эмитенттердің бағалы қағаздары бойынша жаңа ралли күтіп тұруы мүмкін. Мұндай сауда-саттық кезінде зиянды үрдістерді болдырмау үшін, практикалық тұрғыдан, инсайдерлік ақпаратқа не қатысы бар екенін және бүгінгі күні нарық қатысушыларына оның таралуын бақылау үшін қандай шаралар қабылдау керектігін талдағым келеді.

Инсайдерлік ақпаратқа қандай ақпарат жатады

Бағалы қағаздар нарығы туралы заңнамаға сәйкес инсайдерлік ақпарат деп бағалы қағаздар, олармен жасалатын мәмілелер туралы және эмитент, оның қызметі туралы коммерциялық құпияны құрайтын анық ақпарат. Сондай-ақ үшінші тұлғаларға белгісіз ақпараттың ашылуы бағалы қағаздар (туынды қаржы құралдары) құнының өзгеруіне және олардың эмитентінің қызметіне әсер етуі мүмкін мағлұмат түсініледі.

Жоғарыдағы анықтамаларға сәйкес инсайдерлік ақпараттың екі тәуелсіз белгілері бар:

1. Коммерциялық құпияны құрайтын сенімді ақпарат

Мұндай ақпарат бағалы қағаздарға не туынды қаржы құралдарына, олармен жасалатын мәмілелерге, сондай-ақ бағалы қағаздарды шығарған немесе берген эмитентке және оның қызметін жүзеге асыруға қатысты болуға тиіс. Сондай-ақ, жоғарыда келтірілген анықтамаға сәйкес, ақпарат коммерциялық құпия болуы керек. Жеке кәсіпкерлік субъектісі айқындайтын және күзететін, жария етілуі, алынуы, пайдаланылуы оның мүдделеріне нұқсан келтіруі мүмкін тұлғалардың шектеулі тобы заңды негізде еркін қол жеткізе алатын ақпарат коммерциялық құпия деп танылады.

"Бағалы қағаздар нарығы туралы" Заңға сәйкес келесі ақпарат коммерциялық құпия ретінде танылады:

• бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдері жүйесіндегі және (немесе) номиналды ұстауды есепке алу жүйесіндегі жеке шоттардағы акциялардың қалдығын қоспағанда, акционерлік қоғамның эмиссиялық бағалы қағаздарының қалдықтары мен қозғалысы туралы ақпарат; және
• осы тармақтың 2-тармақшасында көрсетілгендерден басқа, бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдері жүйесіндегі және (немесе) номиналды ұстауды есепке алу жүйесіндегі жеке шоттардағы эмиссиялық бағалы қағаздардың болуы және иеленушілері туралы ақпарат.

2. Үшінші тұлғаларға белгісіз, ашылуы бағалы қағаздар (туынды қаржы құралдары) құнының өзгеруіне және олардың эмитентінің қызметіне әсер етуі мүмкін өзге ақпарат.

Осылайша, егер мәміле тараптардың жоғарыда келтірілген ақпаратты пайдалануы салдарынан жүзеге асырылса, онда ол инсайдерлік ақпаратты пайдалана отырып жасалған мәміле деп танылуы мүмкін.

Инсайдерлік ақпаратқа қолжетімділігі бар тұлғаларға (1) осындай ақпаратты бағалы қағаздармен (туынды бағалы қағаздармен) мәмілелер жасау кезінде пайдалануға; (2) үшінші тұлғаларға инсайдерлік ақпаратты беруге немесе үшінші тұлғалар үшін қолжетімді етуге; (3) үшінші тұлғаларға инсайдерлік ақпаратқа негізделген бағалы қағаздармен мәмілелер жасау туралы ұсынымдар беруге тыйым салынатынын еске саламыз.

Ақпарат инсайдерлік болып келесіде танылмайды:

1. жалпыға қолжетімді мәліметтер негізінде дайындалған ақпарат. Мұндай ақпаратқа бағалы қағаздың (туынды қаржы құралының) құнына, эмитенттің инвестициялық шешімдер қабылдау және (немесе) бағалы қағаздармен (туынды қаржы құралдарымен)операцияларды жүзеге асыру туралы ұсынымдар немесе ұсыныстар дайындау мақсатында жүргізілген мүліктік жағдайына қатысты зерттеулерді, болжамдарды және бағалауды жатқызуға болады;
2. бұқаралық ақпарат құралдарынан алынған ақпарат;
3. шыққан көзі белгісіз, көптеген адамдар арасында таратылатын расталмаған ақпарат, сондай-ақ эмитенттің ағымдағы немесе жоспарланған қызметіне қатысты болжамдар.

Кім инсайдер ретінде танылуы мүмкін

Инсайдерлер деп инсайдерлік ақпаратқа рұқсаты бар адамдар кіреді.

Келесі тұлғалар инсайдерлер ретінде танылады:

1. өзінің қызметтік жағдайына және еңбек міндеттеріне байланысты инсайдерлік ақпаратқа қолжетімділігі бар эмитент қызметкерлері;
2. эмитенттің дауыс беретін акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) он немесе одан да көп процентін тікелей немесе жанама иеленуге, пайдалануға және (немесе) жұмсауға байланысты инсайдерлік ақпаратқа рұқсаты бар тұлғалар;
3. эмитентпен жасалған шарттың талаптарында инсайдерлік ақпаратты ашу көзделген, (оның ішінде ауызша) және оған қызмет көрсететін аудиторлық ұйым, бағалаушы, бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары және басқа да тұлғалар;
4. эмитент шығарған (ұсынған) бағалы қағаздар (туынды қаржы құралдары) тізіміне енгізілген cауда-саттықты ұйымдастырушы;
5. қор биржасының директорлар кеңесінің, листинг комиссиясының мүшелері, оның сауда жүйесіндегі эмитенттің бағалы қағаздарымен мәмілелер жасалатын, және бағалы қағаздармен мәмілелерді айла-шарғы жасау мақсатында танылатын мәселелерді қараcтыру үшін құрылған қор биржасының сараптама комитетінің мүшелері;
6. бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің қызметін мемлекеттік бақылау және қадағалау жөніндегі өздеріне берілген функцияларға байланысты инсайдерлік ақпаратқа рұқсаты бар мемлекеттік қызметкерлер;
7. 2, 3 және 4-тармақшаларда көрсетілген эмитенттер мен ұйымдар мүшелері болып табылатын, өздеріне берілген өкілеттіктерге орай инсайдерлік ақпаратқа қол жеткізе алатын қоғамдық бірлестіктер мен өзін-өзі реттейтін ұйымдар;
8. 2, 3, 4 және 7-тармақшаларда көрсетілген ұйымдардың өзінің қызметтік жағдайына және еңбек міндеттеріне байланысты инсайдерлік ақпаратқа рұқсаты бар қызметкерлері;
9. 1-8 тармақшаларда көрсетілген тұлғалардан инсайдерлік ақпаратты алған тұлғалар.

Қажетті құжаттар

Инсайдерлер – заңды тұлғалар үшін келесі міндеттемелер белгіленеді:

1. заңды тұлғаларға қатысты инсайдерлер деп танылған эмитенттердің инсайдерлік ақпаратына қызметтік жағдайына және еңбек міндеттеріне рұқсаты бар өз қызметкерлерінің тізімін жүргізу;
2. инсайдерлік ақпаратты пайдалануға тыйым салу бөлігінде бағалы қағаздар нарығы туралы заңнаманың және осы заңды тұлғалар оларға қатысты инсайдерлер болып танылған ішкі бақылау қағидаларының талаптары туралы өз жұмыскерлеріне хабарлау;
3. заңды тұлғаларға қатысты инсайдерлер деп танылған эмитенттерді өзінің қызметтік жағдайына және еңбек міндеттеріне қарай эмитенттердің инсайдерлік ақпаратына рұқсаты бар өз қызметкерлері туралы ішкі бақылау қағидаларында белгіленген тәртіппен және мерзімдерде хабардар ету.

"Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне банк қызметін және қаржы ұйымдарын реттеу мәселелері бойынша тәуекелдерді барынша азайту бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 28 желтоқсандағы № 524-IV Қазақстан Республикасы Заңының қабылдануымен эмитенттер үшін ішкі құжаттарды жасау және жүргізу жөніндегі міндеттеме заңнамалық түрде бекітілді.

Жоғарыда көрсетілген заңға сәйкес эмитенттер директорлар кеңесімен келесі мәселелер бойынша ішкі құжаттарды бекітуі керек:

1. инсайдерлік ақпаратқа жататын ақпарат тізбесі;
2. инсайдерлік ақпаратты ашу тәртібі мен мерзімдері;
3. инсайдерлік ақпаратқа қол жеткізу құқықтарының аражігін ажыратуға және осындай ақпаратты заңсыз пайдалану мүмкіндігіне жол бермеуге арналған ішкі бақылау қағидалары;
4. инсайдерлік ақпаратқа рұқсаты бар адамдардың тізімін жүргізу, өзекті жағдайда ұстау, сондай-ақ оларды тізімнен алып тастау тәртібі.

Жоғарыда көрсетілген заң шеңберінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының "Бағалы қағаздар нарығында инсайдерлік ақпаратты ашу қағидаларын бекіту туралы"2012 жылғы 24 ақпандағы № 69 Қаулысы қабылданды. Оған сәйкес барлық Эмитенттер 2012 жылғы 1 шілдеге дейінгі мерзімде ішкі құжаттарды қаулы талаптарына сәйкес келтіруге тиіс болды. Осылайша, эмитенттің инсайдерлерінің тізімін Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитетіне (бұдан әрі – ҚНК) оның талабы бойынша талапта көрсетілген мерзімде ұсыну. Осы қаулы 2012 жылғы 4 маусымда күшіне енді.

Жоғарыда айтылғанға байланысты, инсайдерлік ақпараттың анықтамасының болуына қарамастан, бүгінгі күні көптеген эмитенттерде инсайдерлік ақпаратты анықтау үшін тиісті тізім және басқа да міндетті ішкі құжаттар болмауы мүмкін деп қорытынды жасауға болады. Осылайша, бұл ҚҚТ-ны құқық бұзушылық фактілерінің болуын анықтау үшін тексеруді қиындатады. Инсайдерлер тізімін енгізу туралы талап жаңа. Осылайша, инсайдер кім екенін анықтау процесі де күрделене түседі.

ҚҚК-нің тексеру үшін негіздемелері төмендегідей:

1. инвесторлардың өтініштері;
2. бағалы қағаздарды ұстаушылардың айналысы;
3. бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының және өзін-өзі реттейтін ұйымдардың өтініштері;
4. соттың ұйғарымы, прокурордың немесе анықтау және алдын ала тергеу органының тексеру жүргізу туралы немесе уәкілетті орган қызметкерлерінің тексеруге қатысуы туралы қаулысы;
5. эмиссиялық бағалы қағаздар шығарылымын мемлекеттік тіркеу, эмиссиялық бағалы қағаздарды орналастыру және (немесе) өтеу қорытындылары туралы есепті қарау және бекіту үшін эмитент ұсынған құжаттарды қарау процесінде уәкілетті орган анықтаған құжаттардағы немесе мәліметтердегі ақпараттың сәйкес келмеуі;
6. лицензиаттардың қызметі туралы есептерді қарау процесінде уәкілетті орган анықтаған сәйкессіздіктер;
7. инсайдерлік ақпаратты, сондай-ақ коммерциялық және заңмен қорғалатын өзге де құпияны пайдалана отырып, бағалы қағаздар нарығында айла-шарғы жасау, эмиссиялық бағалы қағаздармен және өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер жасау туралы мәліметтердің болуы;
8. уәкілетті органға белгілі болған бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің Қазақстан Республикасының заңнамасын бұзудың өзге де фактілері.

Сондай-ақ ҚҚК күнтізбелік жыл ішінде бір рет өз бастамасы бойынша тексерулер жүргізуге құқылы.

Жауапкершілік

Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 30 қаңтардағы № 155-II "әкімшілік құқық бұзушылық туралы" кодексінде инсайдерлердің бағалы қағаздармен және (немесе) туынды қаржы құралдарымен мәмілелер жасау кезінде инсайдерлік ақпаратты пайдалану жөніндегі әрекеттері үшін заңды тұлғаларға алты жүз айлық есептік көрсеткіш (970 800 теңге), сондай-ақ лауазымды тұлғаларға төрт жүз айлық есептік көрсеткіш (647 200 теңге) мөлшерінде айыппұл көзделген.

Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы инсайдерлік мәмілелер үшін әкімшілік қана емес, қылмыстық жауапкершілікті де көздейді. Мәселен, бағалы қағаздармен операциялар жүргізу қағидаларын бұзып, ірі залал келтіргені үшін айлық есептік көрсеткіштің бес жүзден бір мыңға дейінгі (809 000 теңгеден 1 618 000 теңгеге дейін) мөлшерінде айыппұл салу. Немесе бес жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру. Немесе үш жылға дейін онсыз белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып, бір жылғы мерзімге бас бостандығын шектеуге құқылы.

Қызмет немесе жұмыс бойынша сеніп тапсырылған адамның коммерциялық құпияны құрайтын мәліметтерді иесінің келісімінсіз, пайдакүнемдік немесе өзге де жеке басының мүддесінен жасалған және ірі залал келтірген заңсыз пайдалануы - екі жүзден бес жүзге дейінгі айлық есептік көрсеткіш (323 600-ден 809 000 теңгеге дейін) мөлшерінде айыппұл салуға, немесе бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, немесе үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге немесе сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.