Іс жүзінде жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің қызметінде өткен кезеңдер үшін қатысушылар арасында таза табысты бөлу мәселесі және мұндай бөлуді жылына бір реттен жиі жүзеге асыру мүмкіндігі қаралатын жағдайлар жиі туындайды. Әр түрлі көзқарастар кездеседі. Сондықтан, осы мәселені анықтап көрейік.
Заң техникасы дұрыс орындалған және заңнама талаптары сақталған жағдайда жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС) өткен жылдарды қоса алғанда, өткен кезеңдер үшін таза кірісті бөлуге құқылы сияқты. Қазақстан Республикасының заңнамасында жылына бір реттен жиі таза пайданы бөлуге тыйым салынбайды. Заңнама таза табысты бөлу бір жыл ішіндегі нәтижелерді бекіту туралы шешімге сәйкес келуін талап етеді, ал, серіктестіктің таза табысын жеке алынған бір жыл ішіндегі осындай бөлу саны туралы талаптар жоқ.
Өткен жылдардағы таза кірісті бөлу
Бұл мәселе заңнамамен толық реттелмейтінін мойындау керек, бірақ қолданыстағы нормалар серіктестіктің Қазақстандағы қызметін дұрыс түсінуге және жасауға жеткілікті негіз береді.
"Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы" Заңның (бұдан әрі – заң) 40-бабының 1-тармағында "жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар арасында серіктестіктің бір жыл ішіндегі қызметінің нәтижелері бойынша алған таза табысын бөлу серіктестіктің тиісті жыл ішіндегі қызметінің нәтижелерін бекітуге арналған серіктестікке қатысушылардың кезекті жалпы жиналысының шешіміне сәйкес жүргізіледі"деп бекітіледі. Бұл норма императивті деп түсініледі және егер өткен қатысушылар келесі жалпы жиналыста осындай таза кірісті қатысушылар арасындағы бөлуден алып тастау туралы шешім қабылдаса, сондай-ақ егер қатысушылар мұндай шешімді мүлдем қабылдамаса, өткен кезеңдегі таза кірісті бөлуге тыйым салады деген пікір бар. Бұл ұстаным абсолютті емес, бірақ келесі себептерге байланысты бір нәрсеге сәйкес келмейді.
Біріншіден, Заңның 40-бабы 1-тармағының 1-бөлігі табысты бөлу тиісті жылдағы қызмет нәтижелерін бекітуге арналған кезекті жалпы жиналыста шешуі тиіс екенін көрсетеді. Жоғарыда сипатталған ұстаным тиісті жыл жиналыс өткізілетін жылдың алдындағы жыл ғана болуы мүмкін деп болжайды. Алайда, бұл пікір рефлексивті, өйткені заңнамада бұған тікелей негіз жоқ.
Мүмкін, бұл көзқарас Заңның 44-бабының 2-тармағынан туындайды, онда жылдық қаржылық есептілікті бекітуге арналған жиналыс есепті қаржы жылы аяқталғаннан кейін үш айдан кешіктірілмей өткізілуі керек дейді. Бұл талап мерзімі бойынша қаржылық есептілікті бекітуге қатысты, бірақ таза кірісті бөлудің өзіне қатысты емес екенін атап өту маңызды деп санаймыз.
Азаматтық заңы нормаларының 6-баптың 1-тармағына сәйкес (заң да осыған жатады) олардың сөз тіркесінің тура мағынасына сәйкес түсіндірілуге тиіс. Заңның 40-бабының 1-тармағындағы норманы тура оқи отырып, "тиісті жыл" деген сөз тіркесі бір жыл ішіндегі қызмет нәтижелерін бекітуге арналған жиналыста талқыланатын жыл болуы тиіс. Көпшіліктің рефлексиясы - тиісті жыл тек алдыңғы жыл деп түсініледі. Мұндай жыл бірнеше жыл өткен болуы мүмкін. Заңнамада керісінше талаптар жоқ. Ең бастысы, жыл шешімнің мазмұнына сәйкес келуі тиіс.
Екіншіден, Заңның 44-бабының 3-тармағында қатысушылардың жалпы жиналысы Жарғыда оның құзыреті қалай белгіленгеніне қарамастан, серіктестіктің қызметіне байланысты кез келген мәселені қарауға қабылдауға құқылы дейді. Бұрын серіктестіктің кірісі ретінде бөлінбесе де, қаражатты бөлу серіктестіктің қызметіне қатысты мәселе болып саналуы мүмкін сияқты. Сонымен қатар, Азаматтық Кодекстің 34-бабына (Жалпы бөлім) сәйкес кез келген заңды тұлғаның маңызды және негізгі мақсаты табыс алу болып табылады.
Үшіншіден, Заңның 40-бабы 1-тармағының 3-тармақшасына сәйкес серіктестіктің қызметінен кіріс алу қатысушының негізгі құқығы болып табылады. Жалпы жиналыс арқылы өткен қатысушылар кірісті бөлуден алып тастаса да, олар оның табиғатын өзгертпеді және іс жүзінде кірісті тоқтатпады. Сондықтан оны қатысушылар арасында және кейінгі кезеңдерде бөлуге болады. Егер 40-баптың 1-тармағының 2-бөлігіне сәйкес табысты бөлуден алып тастау туралы шешім қабылдауға құқылы болса, онда Заңның 44-бабының 3 және 4-тармақтарының негізінде олар кері, оның ішінде мұндай алып тастаудың күшін жою туралы шешім қабылдауға құқылы. Өйткені, Азаматтық кодекстің 8-бабының 1-тармағына (Жалпы бөлім) сәйкес құқықтардың жүзеге асырылмауы бұл құқықтардың тоқтатылуына әкеп соқпайды.
Мүмкін, консервативті ұстанымды жақтаушылар үшін қарсы дәлел - бұл іс әрекет нәтижелері табысты немесе табысы кем болып мысалы, жылдың аяғында емес ортасында көрінуі мүмкін. Мұндай тәуекел шынымен де бар және ол тіпті белгілі бір дәрежеде жүзеге асырылуы мүмкін, өйткені болашақты болжау мүмкін емес. Бірақ біз бұл таза кірісті жылына бір реттен жиі төлемеу үшін жеткілікті дәлел екенін көре алмаймыз. Серіктестік пен оның қатысушылары арасындағы мұндай қатынастар міндеттемелік құқықтың жекелеген нормаларымен реттеледі. Ақыр соңында, негізгі тәуекел тек пайда болмаған жағдайда ғана емес, сонымен қатар серіктестіктің шығындары болған жағдайда да жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылардың өздері болады. Демек, серіктестіктің қатысушысының қызығушылығы осында болуы керек, өйткені ол бизнес иесі және оның негізгі бенефициары. Ал пайданың күтілетін деңгейі болмаған жағдайда қатысушылар таза табыс ретінде төленген ақшаны серіктестікке жай ғана қайтаруға тиіс болады. Осылайша, кіріс алу құқығын іске асыра отырып, қатысушы серіктестікке кез келген артықты қайтару міндеттемесін алады.
Таза кірісті жылына бір реттен жиі бөлу мүмкіндігі
Заңның 40-бабының 1-тармағындағы сол норманы негізге ала отырып, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің таза табысы кезекті жалпы жиналыста жылына бір рет қана бөлінуі мүмкін деген пікір бар. Жоғарыда айтылғандай, мұндай пікір басым және нарықтың көп бөлігі іс жүзінде қолданылады. Бұл ұстаным консервативті, бірақ бұл ережені қолданудың жалғыз мүмкін әдісі емес. Бәлкім, ол тіпті дәстүрімен іскерлік айналым деп айтуға болады. Бірақ біз Азаматтық кодекстің 3-бабының 4-тармағынан (Жалпы бөлім) мұндай әдет-ғұрып азаматтық қатынастарды ғана реттей алатынын, бірақ міндетті түрде мұндай реттеудің жалғыз және айрықша көзі болып табылмайтынын білеміз.
Азаматтық заңының нормалары 6-баптың 1-тармағына сәйкес (заң да осыған жатады) олардың сөз тіркесінің тура мағынасына сәйкес түсіндірілуге тиіс. Сөздерді әртүрлі түсіну мүмкін болған жағдайда Конституцияның ережелеріне және Азаматтық кодекстің 1-тарауында (Жалпы бөлім) және ең алдымен 2-бапта баяндалған азаматтық заңдардың негізгі қағидаттарына сай келетін түсінікке басымдық беріледі.
Серіктестікке қатысушылардың жылына бір реттен жиі табыс алуы азаматтық заңдардың қағидаттарына сәйкес келетін сияқты, өйткені бұл ретте олар өздерінің азаматтық құқықтарын өз еркімен және өз мүддесі үшін және өз меншігіне қатысты жүзеге асырады. Қатысушылар шарт негізінде өз құқықтары мен міндеттерін белгілеуде және оның заңнамаға қайшы келмейтін кез келген талаптарын айқындауда еркін болады. Ал, мұнда көрсетіп отырғанымыздай, төлем жылына бір реттен жиі емес, заңға қайшы келмейді.
Азаматтық кодекстің 5-бабының 1-тармағына сәйкес (жалпы бөлім) қатынастар тікелей реттелмеген жағдайларда (ал бұл қаралатын жағдай) мұндай қатынастарға, бұл олардың мәніне қайшы келмейтіндіктен, ұқсас қатынастарды реттейтін азаматтық заңдардың нормалары (заң ұқсастығы) қолданылады.
Осыған байланысты, жауапкершілігі шектеулі серіктестік сияқты заңды тұлғаның белгілері мен мәні бар акционерлік қоғамның тоқсан сайын дивидендтер бөлуге құқығы бар екенін атап өткен жөн (акционерлік қоғамдағы таза кірістің аналогы). Демек, заң ұқсастығын қолдана отырып, егер бұл жиналыс шартындағы уағдаластықтарға және серіктестік жарғысындағы ережелерге қайшы келмесе, біз шаруашылық серіктестіктерде таза табысты жылына бір реттен жиі бөлу мүмкіндігін жоққа шығара алмаймыз. Бұл серіктестіктің коммерциялық заңды тұлға ретіндегі мәніне де қайшы келмейді
Шынында да, Заңның 40-бабының 1-тармағында кірісті бөлу кезекті жалпы жиналыстың шешіміне сәйкес жүргізілуі керек деп бекітілген. Бірақ егер Заңның 44-бабының 1-тармағына қарайтын болсақ, онда кезекті жиналыс жылына кемінде бір рет өткізілуі тиіс екенін көреміз. Демек, келесі жалпы жиналыстар жылына бір реттен жиі өткізілуі мүмкін. Мұндай кезекті жиналыстар пайданы бөлу туралы мәселені өзінің күн тәртібінде қамтуы мүмкін. Заңның басты талабы Заңның 40-бабының 1-тармағында осындай бөлулер серіктестіктің бір жылдағы қызметінің нәтижелерін бекітуге арналған осындай кезекті жалпы жиналыстың шешіміне сәйкес келуі, демек, қайшы келмеуі тиіс. Бірақ келесі жалпы жиналыстарды жылына бір реттен жиі өткізуге заңмен тікелей рұқсат етіледі. Мұндай кезекті жиындардың серіктестіктің таза табысын бөлуіне тыйымдарды біз білмейміз.
1 Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (бұдан әрі-ХҚЕС) кәсіпорын қаражатты бөлу жөніндегі формальды іс-қимылдарды жүзеге асыратын және меншік иелері алдында осы бөлуді жүзеге асыруға заңды түрде міндетті болатын сәтті қоса алғанда, дивидендтерді бөлу мәселелерін, сондай-ақ есепті кезең аяқталғанға дейін де, аяқталғаннан кейін де бекітілген дивидендтер бойынша қажетті ашылуларды (мысалы, "қаржылық есептілікті ұсыну" 1 ХҚЕС (IAS), "есепті кезең аяқталғаннан кейінгі оқиғалар" 10 ХҚЕС (IAS), "қаржы құралдары: ақпарат ұсыну"39 ХҚЕС (IAS) жабады. ҚЕХС (1) Егер бұрын сол жылдардағы таза кіріс бөлуден алып тасталған жағдайда, алдыңғы жылдардағы таза табысты бөлу мүмкіндігін жоққа шығаратын нұсқауды қамтымайды; және (2) таза табысты жылына бір реттен жиі бөлу мүмкіндігі бар.