Банктік қарыздар бойынша тұрақсыздық айыбынан босату

Қаржы дағдарысынан кейін көптеген компаниялар қарыз міндеттемелеріне толы болды. Көбінесе банктер несие беруші ретінде Банктің мүдделеріне сүйене отырып, үлкен айыппұл төлейді. Ұлттық Банктің деректері бойынша 2013 жылдың басында екінші деңгейдегі банктерге мерзімі өткен кредиттердің сомасы 3,447 млрд теңгеден асады, ал ол елдің бүкіл банк секторы активтерінің төрттен бір бөлігі.

Тұрақсыздық айыбын жою және азайту үшін нақты бағдарлар болмаса да, қазақстандық сот практикасында тұрақсыздық айыбын өндіріп алу жөніндегі талаптар ішінара қанағаттандырылған және судьялар тұрақсыздық айыбының мөлшерін азайтқан жағдайлар бар. Мүмкін, бұл қаржы секторындағы нашар қарыздардың ауыртпалығын ішінара азайтудың заңды механизмінің нұсқасы шығар.

Осы бапта Қазақстан Республикасының қолданыстағы азаматтық заңнамасының нормаларына, сондай-ақ тұрақсыздық айыбын босату және оның мөлшерін азайту негіздеріне қатысты Қазақстан Республикасының кейбір сот практикасына талдау көрсетіледі.

1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (жалпы бөлім) (бұдан әрі — АК) 293-бабына сәйкес қарыз алған тұлға міндеттемені орындамаған жағдайда, атап айтқанда, орындау мерзімін өткізіп алған жағдайда кредиторға төлеуге міндетті заңнамада немесе шартта айқындалған ақша сомасы тұрақсыздық айыбы деп танылады. Тұрақсыздық айыбының мөлшері тұрақты ақша сомасында немесе орындалмаған не тиісінше орындалмаған міндеттеме сомасына пайызбен айқындалады.

Тұрақсыздық айыбы айыппұл ретінде - бұл қарыз алған тұлға міндеттемені орындамағаны немесе тиісінше орындамағаны үшін несие берушіге төлеуге міндетті заңда немесе шартта белгіленген ақша сомасы. Өсімпұлдан айырмашылығы, айыппұл бір рет өндіріп алынатын сома болып табылады. Өсімақы - бұл міндеттемені бұзған тарап төлейтін, заңдарда немесе шартта айқындалған үздіксіз, өсу қорытындысымен есептелетін ақша сомасы. Тұрақсыздық айыбын белгілеу негізінде шарттық немесе заңды (яғни белгілі бір заңда тікелей көзделген) болады. АК-нің 295-бабының 1-тармағына сәйкес кредитор тараптардың келісімімен оны төлеу міндеті көзделгеніне қарамастан, заңнамада айқындалған тұрақсыздық айыбын (заңды тұрақсыздық айыбын) төлеуді талап етуге құқылы.

Төменде көрсетілгендей, ҚР заңнамасында тұрақсыздық айыбының күшін жоюдың немесе мөлшерін азайтудың белгілі бір жағдайлары көзделген.

Тұрақсыздық айыбын өндіріп алудан босатудың негіздері

АК-нің 298-бабына сәйкес қарыз алған тұлғаның міндеттемені бұзғаны үшін жауаптылыққа тарту шарттары болған кезде міндеттемені орындамағаны немесе тиісінше орындамағаны үшін тұрақсыздық айыбы өндіріп алынады.

Қазақстанның азаматтық заңнамасында тұрақсыздық айыбын жою және азайту үшін қатаң өлшемшарттар жоқ, мысалы, әкімшілік құқық бұзушылық жағдайында ақшалай мәндегі жауапкершілікті дәл айқындауға болады. Бірақ, шарттық міндеттемені бұзғаны үшін жауапкершіліктен толық немесе ішінара босату үшін қарастырылуы мүмкін негіздердің белгілі бір категориялары бар, соның ішінде мыналар:

  1. міндеттемені орындамағаны және (немесе) тиісінше орындамағаны үшін қарыз алған тұлғаның кінәсінің болмауы;
  2. міндеттемені тиісінше орындау үшін қарыз алған тұлғаның өзіне байланысты барлық шараларды қабылдағаны туралы дәлелдемелердің болуы;
  3. еңсерілмейтін күш мән-жайлары салдарынан міндеттемені тиісінше орындаудың мүмкін еместігі;
  4. заңдарда немесе шартта көзделген жауапкершіліктен босатудың өзге де негіздері.

Біздің білуімізше, қазақстандық сот практикасында жоғарыда көрсетілген негіздер талап етілетін тұрақсыздық айыбын азайту немесе жою үшін пайдаланылған жағдайлар бар.

Азаматтық міндеттемелер саласында құқық бұзушының кінәлік презумпциясы іске асырылады. Ол кінәсіздікті дәлелдегенге дейін міндеттеменің орындалмауы немесе тиісінше орындалмауы фактісіне байланысты кінәлі деп болжанады. Жауапкершіліктен босатқысы келетін қарыз алған тұлға заң бұзушылыққа кінәлі емес екенін, яғни заң бұзушылықты болдырмау үшін өзіне байланысты барлық шараларды қолданғанын дәлелдеуге міндетті.

Сот практикасына сәйкес, соттың айыппұлды өндіріп алудан бас тарту жағдайлары да бар, өйткені қарыз алған тұлғаның міндеттемелерді орындамауы үшінші тұлғалардың кінәсінен туындаған.

АК-нің 359-бабының 2-тармағына сәйкес кәсіпкерлікті  жүзеге асыру кезінде міндеттемені орындамаған немесе тиісінше орындамаған тұлға, егер тиісінше орындау еңсерілмейтін күштің, яғни төтенше жағдай (құбылыстар, әскери іс-қимылдар және т.б.) салдарынан мүмкін болғанын дәлелдей алмаса, мүліктік жауаптылыққа тартылады. Атап айтқанда, мұндай жағдайларға, қажетті тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің нарықта жоқ екені жатпайды.

Қазақстандық тәжірибеде белгілі бір түрдегі шарттар бойынша тұрақсыздық айыбын өндіріп алу туралы кредиторлардың талаптарын толық қанағаттандыру экономиканың тұтас секторын шалдықтыру мүмкіндігі назарға алынған кезде сот істерінің бар болуын атап өткен жөн. Компанияларға көмектесуге бөлінген ақша тікелей мақсатына емес, санкциялар төлеу бойынша банктер алдындағы міндеттемелерді орындауға жұмсалуы мүмкін.

 Тұрақсыздық айыбының мөлшерін азайту негіздері

АК-нің 297-бабына сәйкес, егер төленуге жататын тұрақсыздық айыбы (айыппұл, өсімпұл) қарыз алған тұлғаның міндеттемелерді орындау дәрежесін, оның және кредитордың назар аударарлық мүдделерін ескере отырып, кредитордың шығындарымен салыстырғанда тым үлкен болса, сот тұрақсыздық айыбын (айыппұл, өсімпұл) азайтуға құқылы. Шарттық айыппұлды қаншалықты азайту керектігін анықтау кезінде сот әрбір нақты іс бойынша тараптардың пікірін ескере отырып, жеке қарау керек.

Сот практикасында кредитор өзінің әрекетсіздігімен тұрақсыздық айыбы мөлшерінің ұлғаюына әкеп соқтырған кезде сот тұрақсыздық айыбы сомасының мөлшерін азайтқан жағдайлар да бар.

Тұрақсыздық айыбының кредитор шығындарымен сәйкессіздігі

Соттар тұрақсыздық айыбын өндіріп алу өтемдік сипатқа ие және бірінші кезекте келтірілген залалдарды өтеуге бағытталғандығын ескереді, өйткені АК-нің 351-бабына сәйкес жалпы ереже бойынша шығындар, егер шартта немесе заңда өзгеше көзделмесе, өтелмеген тұрақсыздық айыбымен өтеледі.

АК-нің 293-бабында несие берушінің шығындарына айқын сәйкес келмеген жағдайда соттың өндіріп алуға жататын тұрақсыздық айыбының мөлшерін азайту құқығы бекітілген. АК-нде берілмейді анықтау "несоразмерности", алайда сот тәжірибесінде бар істі кезде тұрақсыздық айыбының сомасы асатын 100% шығындарды саналып несоразмерной. Азаматтық кодексте "үйлесімсіздік" деген анықтама берілмеген, алайда сот практикасында залалдардың 100% - дан асатын тұрақсыздық айыбының сомасы сәйкессіз деп есептелген жағдайлар бар екенін атап өткен жөн.

Адалдық, парасаттылық және әділеттілік

АК — нің 8-бабының 4 және 5-тармақтарына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне тиесілі құқықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әділ әрекет етуге, заңды талаптарды, қоғамның адамгершілік қағидаттарын, ал кәсіпкерлер - іскерлік әдеп ережелерін сақтауға тиіс. Бұл міндетті шартта алып тастауға немесе шектеуге болмайды. Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылар әрекеттерінің адалдығы, парасаттылығы және әділдігі көзделеді. Азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа адамға зиян келтіруге, құқықты өзге нысандарда теріс пайдалануға, сондай-ақ құқықты оның мақсатына қайшы келетіндей етіп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттеріне жол берілмейді. АК-нің 8-бабының 3-5-тармақтарында көзделген талаптар сақталмаған жағдайда сот адамға өзіне тиесілі құқықты қорғаудан бас тарта алады деп белгіленген.

Бірқатар жағдайларда судьялар шешімдер шығарған кезде жауапкерлердің ауыр қаржылық жағдайы, кредиторлардың залалдардың ұлғаюына ықпал ететін бұзылған құқықтарды қорғау жөніндегі уақтылы шараларды қабылдамауы не міндеттемелерді орындау мерзімін өткізіп алған әрбір күн үшін жауапкершілік ретінде ағымдағы санкцияларды көздейтін, жасалған шарт талаптарының тәуелсіздігі сияқты факторлар назарға алынды.

Келіспеушілікті білдіру қажеттілігі

Іс жүзінде, соттар несие мекемелерінің талаптарын қарастырғанда негізгі қарыз сомасы бөлігінде, айыппұл санкциялары бөлігінде болсын, әдетте, талапкерлер ұсынған есеп айырысулар назарға алынып, қарыз алушы негізгі міндеттемені орындамағаны дәлелденген кезде, тұрақсыздық айыбы жауапкерлер тарапынан қарсылық болмауына байланысты мәлімделген талаптар көлемінде өндіріп алынады. Бұл ретте қарыз алушылар банктердің есептеулерін Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкестігін қайта тексермейді, ал есептелген тұрақсыздық айыбы қарыз алушылар онымен келіспеген жағдайда да сот тәртібімен дауланбайды. Осылайша, сотта ұсынылған есептер мен талаптарға келіспеушілік білдіру шешім қабылдаудың маңызды факторларының бірі болып табылады.


1 АК 296-бабы 1-тармағы.
2 АК 359-бабы 2-тармағы.
3 59-баптың 10-тармағы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне түсініктемелер (жауапты редакторлар М.К. Сүлейменов және Ю. г. Басин).
4 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені I 2010.
5 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені I 2010.
6 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені I 2010.
7 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені I 2010.
8 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені I 2010.